MAKALAH
NYERAT KARYA ILMIAH
"TRADHISI LABUHAN TLAGA
SARANGAN"
Dosen
Pengampu : Prof. Dr. Suharti, M.Pd
Kasusun
dening :
Anggi
Chintiya Dewi (15205241083)
Gusti
Dikka Ardianti (15205244006)
Kelas
P / 2015
PENDIDIKAN
BAHASA DAERAH
FAKULTAS
BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS
NEGERI YOGYAKARTA
2016/2017
ATUR
PRAWACANA
Alhamdulillah,
puji syukur panyerat aturaken wonten ngarsanipun Gusti Allah Ingkang Maha Agung
saengga makalah punika saged kasusun kanthi sae. Boten kesupen kula aturaken
matur sembah nuwun kagem tiyang sepuh kula ingkang tansah paring donga pangestu
saha para dwija ingkang sampun paring kawruh lan seserepan saengga makalah ingkang
kasusun sae punika saged purna.
Makalah
kanthi irah-irahan "TRADHISI
LABUHAN TLAGA SARANGAN" punika minangka salah
satunggaling sarana gladhen nyerat. Makalah menika kasusun kangge njangkepi
tugas semester V mata kuliah Nyerat Karya Ilmiah.
Mugi-mugi
makalah ingkang kaserat dening panyerat menika saged paring mapinten-pinten
mumpangat dhumateng sinten kemawon ingkang maos. Kejawi menika, panyerat ugi sanget ngajeng-ajeng panyaruwe
panjenengan sadaya, para kanca, sutresna lan wicaksana segeda paring sumbang
sih lan pamanggih, amrih sampurna ing wekdal salajengipun.
Wasana cekap semanten atur kula
kalian. Sepisan malih, mugi-mugi makalah menika saged murakabi lan migunani
dhumateng sedaya para pamamaos tuwin dhumateng sedaya ingkang ngginakaken. Matur
nuwun.
Yogyakarta, 26 Mei 2017
Panyerat
WOSING ISI
ATUR
PRAWACANA..................................................................................... 2
WOSING
ISI.................................................................................................... 3
BAB
I PURWAKA
A.
Dhasaring Panaliten............................................................................... 4
B. Udheraning Perkawis............................................................................ 5
C. Ancas..................................................................................................... 5
BAB
II GEGARAN TEORI............................................................................ 6
BAB
III PIREMBAGAN
A.
Asal-usul Labuhan Tlaga Sarangan....................................................... 8
B. Lampahaning Labuhan
Tlaga Sarangan................................................. 9
C. Prosesi Labuhan
Tlaga Sarangan......................................................... 11
BAB
IV PANUTUP
A.
Dudutan.............................................................................................. 13
B. Pamrayogi............................................................................................ 13
KAPUSTAKAN............................................................................................. 1
BAB
I
PURWAKA
A.
Dhasaring
Panaliten
Ewah
gingsiring jaman utawi globalisasi mujudaken pangrembakaning jaman ingkang ndadosaken
pagesanganipun manungsa sarwi transparan. Transparan wonten ing ngriki tegesipun
nampi menapa kemawon ingkang gayut kaliyan kemajengan seserepaning manungsa
menapa dene kemajengan ing babagan teknologi. Ewah gingsiring jaman menika
estunipun gadhah piguna ingkang sae tumrap pagesanganipun manungsa, awit menika
wau saged paring panjurung supados sami manggalih kanthi praktis saha
rasional.sinaosa mekaten ananging wonten ing perangan-perangan tartamtu,
pangaribawa ewah gingsiring jaman menika gadhah dampak ingkang kirang sae,
kepara saged nggantos eksistensi jati
dhirining bangsa.
Awit
saking ewah gingsiring jaman menika mangaribawani tumrap ewahipun identitas ingkang minangka titikan saking satunggaling suku bangsa Indonesia.
Kabudayan minangka gegambaraning corak tuwin ragam khas ing salebeting perangan
pagesanganipun manungsa saged kita mangertosi bilih ragam kabudayan menika kathah
sanget, ingkang antawisipun awujud upacara adat, kapitadosan masarakat, adat
istiadat, kesenian lan sapanunggalanipun (Koentjaraningrat, 1990: 203-204).
Salah
satunggaling wujud kabudayan ingkang taksih lumampah wonten ing masarakat
inggih menika upacara tradhisi mliginipun ing tanah Jawi. Upacara tradhisi
ingkang dipun adani dening masarakat menika sampun kapanggihaken nalika
kapitadosanipun masarakat taksihkapitadosan animisme dinamisme. Wonten ing
masarakat jawi asring sinebat kejawen.
Tradhisi
Labuhan ingkang dipun lampahi wonten Telaga Sarangan, Kecamatan Plaosan,
Kabupaten Magetan inggih menika nglarung tumpeng saha ubarampe ingkang smpun
didungani saking sesepuh ingkang dipun paring kapercayan wonten Desa Sarangan
menika.
B. Udheraning Perkawis
1.
Kados pundi sejarah saking upacara
tradhisi Labuhan wonten Telaga Sarangan?
2.
Kados pundi lampahan upacara tradhisi Labuhan
wonten Telaga Sarangan?
3. Kados
pundi prosesi saking Labuhan wonten Telaga Sarangan?
C.
Ancas
1. Saged mangertosi sejarah saking upacara
tradhisi Labuhan wonten Telaga Sarangan
2. Saged mangertosi lampahanipun upacara
tradhisi Labuhan wonten Telaga Sarangan
3. Saged
mangertosi prosesi saking Labuhan Telaga Sarangan
BAB
II
GEGARAN
TEORI
A.
Kabudayan
Kabudayan inggih menika wujud saking akal saha budi manungsa
ingkang wonten ing masarakat. Kabudayan boten saged pejah, amargi kabudayan
menika dipun warisaken kanthi turun-tumurun saking tiyang sepuh dhumateng putra
wayahipun. Kabudayan menika saking basa Sansekerta buddayah, bentuk jamak saking budhi ingkang ngewrat teges budi
utawi akal (Koentjaraningrat, 2009:146).
Budaya inggih menika pikiran utawi akal budi, adat istiadat ingkang
sampun dados pakulinan saha sampun awrat dipun ewahi. Wondene kabudayan
tegesipun sedaya pangertosanipun manungsa minangka makhluk sosial ingkang dipun
ginakaken kangge mahami lingkungan sakiwa tengenipun sarta tindak tandukipun
ing lampah pagesangan. Tuladhanipun inggih menika asiling kagiyatan lan penciptaan batin (akal utawi budi)
manungsa kados dene kapitadosan, kesenian saha adat istiadat (KBBI, 2008 :
214-215).
B. Upacara Tradhisional
Upacara inggih menika tindakan
ingkang dipun adani lantaran prastawa ingkang wigati. Tradhisional tegesipun
patrap utawi caranipu menggalih sarta tumindhak kanthi pathokan norma-norma
utawi paugeran-paugeran lan pakulinan adat ingkang sampun wonten kanthi cara
turun-temurun (KBBI, 2005:1208).
Upacara tradhisi mujudaken salah
satunggaling wujud tilaran kabudayan. Kabudayan inggih menika tilaran sosial
ingkang naming dipun gadhahi dening warga masarakat panyengkuyungipun kanthi
cara nyinaoni. Ing salebetipun nyinaoni kabudayan masarakat gadhah mekanisme
utawi cara-cara tartamtu ingkang wosipun ngemot norma-norma lan nilai-nilai
pagesangan ingkang lumampah ing lingkungan masarakat kasebat. Kanthi nindakaken
norma sarta njunjung nilai-nilai kasebat wigati sanget tumraping lestantunipun
pagesangan masarakat (Purwadi, 2005:1).
Upacara tradhisi mujudaken wujud
kabudayan ingkang arupi tindakan utawi aktifitas turun temurun. Wontenipun
ritus wilujengan utawi upacara kados makaten menika mujudaken satunggaling
upiya saking manungsa kangge pados kawilujengan katentreman lan ngiras pantes
kaliyan njagi lestantunipun kosmos (Rostiyati, 1994:1).
C.
Asal-usul
Tradhisi Labuhan Telaga Sarangan
Labuhan inggih menika
salah satunggaling ritual ingkang dipun lampahi wonten Kelurahan Sarangan,
Kabupaten Magetan. Ritual menika sampun dipun lampahi saking kirang langkung
508 SM. Jaman rumiyin, nama Labuhan dipun pitados saking masarakat menawi wonten
unsure mistik saha musrik. Awit saking menika nama “Larung Sesaji” dipun gantos
dados “Labuhan”. Labuhan menika wonten kangge konjuk syukur dhumateng
ngarsanipun Gusti Allah Ingkang Maha Kuwaos ingkang sampun paring kasarasan
saha kanikmatan wonten ing dunya menika. Upacara adat menika kalampahan 3 dinten inggih
menika Jumat pon dumugi Minggu Kliwon. Tradhisi menika dipun lampahi saking
warga Kelurahan Sarangan saha Pemda Kabupaten Magetan.
BAB III
PIREMBAGAN
Tradisi
Labuhan wonten Telaga Sarangan
Telaga
Sarangan inggih menika objek wisata awujud tlaga ingkang pinggiripun wonten
pasar wisata Sarangan. Tlaga Sarangan wonten ing lereng Gunung Lawu, Kecamatan
Plaosan, Kabupaten Magetan, Jawa Timur. Labuhan inggih menika salah
satunggaling adat istiadat ingkang wonten ing Magetan. Labuhan menika nggadah sejarah ingkang
ngrembaka dados cariyos rakyat (folklore)
wonten kabudayan masyarakan Magetan, mliginipun masarakat Sarangan.
A.
Sejarah
Labuhan Telaga Sarangan
Sejarah labuhan boten tebih saking asal-usul
kawontenan Telaga Sarangan. Cariyosipun inggih menika. Jaman rumiyin wonten suami istri ingkang namanipun Kyai saha
Nyai Pasir ingkang ewah dados naga sakbibaripun dhahar tigan ingkang dipun
panggihaken wonten ladhang. Naga kasebut damel cengkungan ageng. Saking
cekungan ageng menika, wonten toya ingkang medal kathah sanget, saengga dados
tlaga Sarangan. Amargi kekalipun ngraosaken sekti wonten tlatah menika gadhaah
niat jahat kangge nglarungaken gunung lawu. Djalilung, putra saking Kyai saha
Nyai Pasir paring dedonga kangge sang Panguwaos supaodos niat jahat keekalipun
saged dipun tilaraken. Dedonga saking Djalilung menika dipun tampi dening Allah
SWT, kekalih naga kasebut ical saking tlaga. Sakderengipun ical, Kyai saha Nyai
Pasir paring pesen, nalika kekalihipun badhe rawuh malih wonten sasi Ruwah
jumat pon setunggal tahun kapisan. Tlaga Sarangan sampun ngancik 508 Masehi.
Purwakanipun kawontenan Labuhan inggih menika pengaruh saking Kraton Surakarta
Hadiningrat. Rumiyin putrid Kraton Surakarta Hadiningrat ingkang namanipun
Kusumaning Ayu Werdi Ningsih ical wonten Tlaga Sarangan. Sakbibaripun kadadean
menika Surakarta Hadiningrat paring perintah kangge warga Desa Sarangan saben sasi Ruwah kangge
nglampahi Larung Sesaji kirim pandonga kangge putri Kraton Surakarta. Lajeng,
upacara tradhisi menika minangka raos syukur dhumateng ngarsanipun Gusti
Ingkang Maha Kuwaos amargi sampun paring kanikmatan mliginipun kangge masarakat
Magetan, ugi kangge kirim dedonga dhumateng Kyai saha Nyai Pasir ingkang sampun
damel papan ingkang sakmenika dados papan kangge pagesangan kekalihipun inggih
menika Tlaga Sarangan, saengga masarakat dados pados rejeki kangge pagesangan
kulawarganipun. Lajeng, upacara Larung Sesaji menika turun-temurun wiwit saking
rumiyin ngantos sakmenika.
B.
Lampahaning
Labuhan Tlaga Sarangan
a. Wekdal
Lampahan Labuhan Tlaga Sarangan
Ritual labuhan menika dipun
lampahi saben Bulan Sya’ban ing dinten Jumat pon ngantos minggu kliwon. Kangge
upacara sakral utawa slametan saking masarakat Sarangan piyambak dipun lampahaken
dinten Jumat pon. Lajeng dinten Sabtu Wage ngantos Minggu kliwon dipun lampahi
saking Pemda Magetan ingkang dipun pirsani masarakat umum.
b. Dampak
saking Lampahan Labuhan Tlaga Sarangan
·
Bagi warga Sarangan
Masarakat Sarangan
ingkang gadhah pakaryan inggih menika ingkang sadean, ingkang nyewakaken speedboot, nyewakaken kridha, saha
ingkang nyewakaken papan inap saged pikantuk omset langkung kathah. Amargi upacara menika dipun lampahi kanthi
cara ingkang khusus saha unik, saengga saged narik kawigatosan saking
pengunjung wisata Tlaga Sarangan.
·
Bagi Pemda
Pemda Kabupaten Magetan
piyambak saking upacara menika saged nambah pemasukan
dhaerah, amargi kathah pelancong-pelancong
ingkang badhe ngraosaken wonten ritual unik menika. Kanthi wontenipun ritual menika,
Tlaga Sarangan saged misuwur wonten masarakat sanes.
c. Ubarampe
saking Lampahan Labuhan Tlaga Sarangan
Ubarampe saking upacara
menika kaperang dados 2, inggih menika ingkang kapisan kangge masarakat
Kelurahan Sarangan ingkang nglampahi salmetan wonten Jumat pon. Lajeng ingkang
kaping kalih inggih menika ingkang dipun lampahi dening Pemda Kabupaten Magetan
wonten dinten Setu Wage saha Minggu Kliwon.
Ubarampe kangge Jumat
Pon :
· Tumpeng
asli
· Ayam
panggang
· Gedhang
setangkap (gedhang raja saha gedhang ambon)
· Budak
ripeh (budak ripeh menika sejenis jadah pethak, kuning)
Jadah ripeh menika wiwit saking kusumaning
Dewi Nawang Wulan saha Jaka Tarub
· Jajan
pasar
· Jenang
moncowarno (jenang 5 werni)
Ubarampe kangge Setu Wage saha Minggu
Kliwon :
· Tumpeng
Gonobahu ingkang dhuwuripun 2 meter.
Wonten tumpeng kasebut wonten ayam tulak
(ayam cemeng ingkang wulunipun wonten setunggal wulu pethak)
· Uluwatu
bumi (woh-wohan, sayur-sayuran, palawija).
C.
Prosesi
Labuhan Tlaga Sarangan
Prosesi labuhan dipun wiwiti
kanthi Kirab Tumpeng Gono Bahu saking Kelurahan Sarangan dumugi panggung wonten
pinggiripun Tlaga Sarangan. Dipun wiwiti saking Balai Kelurahan Sarangan tabuh
10 enjing dumugi Tlaga Sarangan, kirang langkung 500 meter. Sedaya dipun bekta
kanthi mlampah kajawi menika 4 pasukan ingkag nunggang kridha. Sesaji menika
dipikul kirang langkung 4 tiyang, amargi ukuranipun ewrat. Iring-iringan dipun purwakani
dening pasukan kridha, lajeng cucuk lampah 1 tiyang, sesepuh adat, Pamangku
gati Kelurahan saha garwanipun, dhomas sesulih saking sekolah ingkang wonten
Magetan cacahipun 50 tiyang inggih menika kakung saha putrid, prajurit
(masarakat ingkan wonten mrika), kejawen 40 tiyang inggih menika kakung, bonang
renteng (musik gamelan), saha Bagus Dyah Kabupaten Magetan. Upacara Lelabuhan dipun
pusataken wonten punden desa, ingkang papanipun wonten wetanipun tlaga. Wonten
ngriki para pejabat Kabupaten, Muspika, para perangkat desa, sesepuh, saha
tokoh masarakat saha para warga masarakat kempal kangge ngawontenaaken sesaji.
Sabibaripun sedaya
sesaji dipun tampi dening sesepuh desa, lajeng sesepuh desa ngobong menyan
sarta maos donga. Salajengipun waosan donga, sesaji menika dipun bekta wonten
tlaga kangge dipun larung anangingsekul tumpeng ingkang ukuranipun alit, ayam
panggang, cok bakal, saha sekar telon dipun tilar wonten ngandhapipun wit
ringin ingkang wonten punden desa. Labuhan menika dipun lampahi sabibaripun
Sajen Ageng inggih menika Tumpeng Gono Bahu dipun empalaken dados setunggal
punden, lajeng dipun waosaken dedonga dening sesepuh desa Sarangan. Sedaya sesaji
dipun angkat wonten perahu ingkang cacahipun 50 tumuju madyaning tlaga. Kanthi
kalarungan sesaji kasebut, masarakat gadhah pangajeng-ajeng inggih menika saged
dipun tebihaken saking kacilakan, sarta pagesangan masarakat langkung sae.
Adicara menika dipun meriahaken
dening mapinten-pinten kesenian, tuladhanipun Reog Ponorogo, Barongsai ,saha
Drum Band. Adicara menika migunani tumrap religius saha sosial. Saged gadhah
makna religius, amargi gadhah keterkaitan wonten aspek supranatural. Lajeng
saged gadhah makna sosial, amargi upacara adat menika dipun rawuhi dening
masarakat umum. Ancasipun saking upacara adat Labuhan inggih menika dados raos
syukur saha pangatur nuwun dhumateng Allah SWT amargi ssampun ngawontenaken
Tlaga Sarangan menika, saengga saged ngawontenaken kemakmuran mligiipun kangge
masarakat Magetan.
BAB
V
PANUTUP
A.
Dudutan
Upacara Adat Labuhan
wonten ing Tlaga Sarangan, Kecamatan Plaosan, Kabupaten Magetan menika ngandharaken
asal usul upacara labuhan, lampahing upacara labuhan, prosesi wonten ing
upacara Labuhan saha paedah upacara Labuhan menika. Asal-usul upacara Labuhan
menika wiwitipun saking cariyos asal-usul kawontenan Tlaga Sarangan, inggih
menika wontenipun Kyai Pasir saha garwanipun ingkang dados naga wonten ing
madyaning tlaga, menawi boten dipun paringi sesaji, piyambakipun bakal ngrusak
Tlaga Sarangan sakiwa tengenipun. Upacara Adat menika kalampahan wonten sasi
Ruwah ing dinten Jumat Pon dumugi Minggu Kliwon. Kagiyatan wonten jumat pon
inggih menika slametan saking masarakat Sarangan, lajeng dinten setu saha sabtu
dipun lampahi saking Pemda Kabupaten Magetan . Upacara adat menika gadhah dampak kangge
masarakat Sarangan piyambak, saha kangge Pemda Kabupaten Magetan. Dampakipun
inggih menika saged paring pangrembakaning masarakat Sarangan saha Magetan.
Ubarampe saking Upacara adat Labuhan kaperang dados kalih, inggih menika kangge
dinten Jumat pon, lajeng kangge dinten setu saha minggu kliwon. Ubarampe
ingkang kangge jumat inggih menika : Tumpeng asli, ayam
panggang, pisang setangkap, budak ripeh, jajanan pasar, saha jenang moncowarno.
Lajeng ingkang kangge dinten setu ngantos miggu inggih menika tumpeng Gonobalu
ingkang dhuwuripun 2 meter saha uluwatu bumi (woh-wohan, sayur-sayuran, palawija).
B.
Pamrayogi
·
Wonten ing donya menika, kathah sanget tradisi ingkang taksih
kawontenan. Masarakat mliginipun masarakat Jawa kedah nglestantunaken tradhisi
menika.
KAPUSTAKAN
Koentjaraningrat.
(1967). Pengantar Ilmu Antropologi.
Jakarta: Rineka Cipta.
Kapetik saking skripsi
Rahayu Setyo Rini, Antropologi FISIP, Universitass Airlangga, Surabaya, kanthi
irah-irahan Labuhan Sarangan (Kajian Etnografi Upacara Labuhan Sarangan di
Telaga Sarangan)
(dipun
akses tanggal 25 Mei 2017, tabuh 20.30)
(dipun
akses tanggal 25 Mei 2017, tabuh 21.00)