MAKALAH NYERAT KARYA ILMIAH

"UNDHA USUKING BASA JAWA"

Dosen Pengampu : Prof. Dr. Suharti, M.Pd

 

Kasusun dening :

Anggi Chintiya Dewi (15205241083)

Gusti Dikka Ardianti (15205244006)

Kelas P / 2015

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA

2016/2017

ATUR PRAWACANA

Alhamdulillah, puji syukur panyerat aturaken wonten ngarsanipun Gusti Allah Ingkang Maha Agung saengga makalah punika saged kasusun kanthi sae. Boten kesupen kula aturaken matur sembah nuwun kagem tiyang sepuh kula ingkang tansah paring donga pangestu saha para dwija ingkang sampun paring kawruh lan seserepan saengga makalah ingkang kasusun sae punika saged purna.

Makalah kanthi irah-irahan  "UNDHA USUKING BASA JAWA" punika minangka salah satunggaling sarana gladhen nyerat. Makalah menika kasusun kangge njangkepi tugas semester V mata kuliah Nyerat Karya Ilmiah.

Mugi-mugi makalah ingkang kaserat dening panyerat menika saged paring mapinten-pinten mumpangat dhumateng sinten kemawon ingkang maos. Kejawi menika, panyerat ugi sanget ngajeng-ajeng panyaruwe panjenengan sadaya, para kanca, sutresna lan wicaksana segeda paring sumbang sih lan pamanggih, amrih sampurna ing wekdal salajengipun.

Wasana cekap semanten atur kula kalian. Sepisan malih, mugi-mugi makalah menika saged murakabi lan migunani dhumateng sedaya para pamamaos tuwin dhumateng sedaya ingkang ngginakaken. Matur nuwun.

Yogyakarta, 26 Mei 2017

  

Panyerat

WOSING ISI

ATUR PRAWACANA..................................................................................... 2

WOSING ISI.................................................................................................... 3

BAB I PURWAKA

A. Dhasaring Panaliten............................................................................... 4

B. Udheraning Perkawis............................................................................ 4

C. Ancas..................................................................................................... 5

BAB II PIREMBAGAN

A. Pangertosan Unggah-ungguh Basa Jawa.............................................. 6

B. Basa Ngoko........................................................................................... 6

C. Basa Madya........................................................................................... 8

D. Basa Krama......................................................................................... 11

E. Basa Kedhaton.................................................................................... 12

F. Basa Kasar........................................................................................... 12

BAB III PANUTUP

A. Dudutan.............................................................................................. 13

B. Pamrayogi............................................................................................ 13

KAPUSTAKAN............................................................................................. 14

BAB I

PURWAKA

A.    Dhasaring Panaliten

Basa Jawa menika kagolong basa Austronesia, inggih menika basa-basa ingkang dipun angge sawarna-warnanipun bangsa pribumi wonten ing kapuloan sakidul-wetaning bawana Asia. Basa Jawa kasebar wiwit pucuk kulon pulo Jawa, Banten ngantos pucuk wetan Banyuwangi dening kirang langkung 80 yuta panutur ibu. Kejawi menika, basa ugi kasebar ing Indonesia saking Sumatra dugi Papua, Timor Wetan, Malaysia, Singapura, Taiwan, Hongkong, Walanda, Suriname, Curaçao, saha ing Kaledonia Anyar.

Basa Jawa menika bageyan saking sub-cabang Sundik saking rumpun basa Melayu-Polinesia Kulon saking pang basa Melayu-Polinesia ingkang kalebet perangan basa Austronesia. Basa Jawa taksih sedherek celak basa Melayu, basa Sundha, basa Madura, basa Bali, saha ugi basa-basa wonten ing pulo Sumatra sarta Kalimantan.

Basa Jawa dipun ginakaken wonten ing Jawa Tengah, Jawa Wetan saha ugi pesisir lor Jawa Kulon. Banjur ing Madura, Bali, Lombok saha Sundha wonten ing Jawa Kulon, basa Jawa ugi dipun trapaken dados basa sastra. Basa Jawa ugi basa dalem ing Kraton Palembang, Sumatra Kidul saderengipun Kraton menika dipun bedhah tiyang Walanda ing wusananing abad kaping-18.

B.     Udheraning Perkawis

1.      Menapa ingkang dipun maksud kaliyan unggah-ungguh basa jawa ?

2.      Menapa kemawon pameranganipun basa ngoko ?

3.      Menapa kemawon pameranganipun basa madya ?

4.      Menapa kemawon pameranganipun basa krama ?

5.      Menapa ingkang pun maksud kaliyan basa kedhaton ?

6.      Menapa ingkang pun maksud kaliyan basa kasar ?

C.    Ancas

1.      Supados mangertos unggah-ungguh basa ingkang trep.

2.      Supados mangertos pameranganipun basa ngoko.

3.      Supados mangertos pameranganipun basa madya.

4.      Supados mangertos pameranganipun basa krama.

5.      Supados mangertos menapa ingkang pun wastani basa kedhaton.

6.      Supados mangertos menapa ingkang pun wastani basa kasar.

BAB II

PIREMBAGAN

A.    Pangertosan Unggah-Ungguh Basa Jawa

Unggah-ungguh Basa Jawa inggih menika adat sopan santun, tatakrama, tatasusila migunakaken Basa Jawa. Undha-usukipun Basa Jawa miturut unggah-ungguhipun menika saged kaperang dados 5, inggih menika :

1)      Basa ngoko, ingkang kaperang dados 2, inggih menika ngoko lugu saha ngoko andhap (taksih kaperang malih dados 2, inggih menika antya basa saha basa antya).

2)      Basa madya, ingkang kaperang dados 3, inggih menika madya ngoko, madyantara saha madya krama.

3)      Basa krama, ingkang kaperang dados 5, inggih menika kramantara, mudha krama, wredha krama, krama inggil, saha krama desa.

4)      Basa Kedhaton.

5)      Basa Kasar.

Nanging miturut ewah-ewahan jaman, sakmenika ragam basa Jawa namung kapantha dados kalih inggih menika basa ngoko saha basa krama. Basa ngoko kapantha malih dados kalih, inggih menika ngoko lugu saha ngoko alus. Dene basa krama ugi kapantha dados kalih, inggih menika krama lugu saha krama alus. Bedanipun ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu, saha krama alus kados ingkang kaandharake wonten ing ngandhap punika.

B.     Basa Ngoko

Basa Jawa Ngoko inggih menika perangan Basa Jawa kangge gineman marang tiyang sapadha-padha. Basa Ngoko taksih kaperang dados 2, inggih menika :

1)      Ngoko Lugu

Minangka tataran basa ingkang paling asor wonten ing undha usuk Basa Jawa. Wujud tembungipun ngoko, boten wonten tembung krama utawi krama inggil tumrap tiyang ingkang dipun ajak gineman. Ginanipun  kangge gineman ing antawisipun :

·         Tiyang sepuh dhumateng lare.

·         Tiyang ingkang sadrajat utawi ingkang sampun raket pasrawunganipun.

·         Tiyang ingkang gadhah pangkat inggil dhumateng pegawenipun.

·         Lare alit dhumateng kancanipun.

·         Ngunandika (gineman piyambak).

2)      Ngoko Andhap

Basa ngoko ingkang alus sarta langkung ngajeni marang tiyang ingkang dipun ajak gineman. Wujudipun arupi basa ngoko kacampur tembung krama inggil tumrap tiyang ingkang dipun ajak gineman. Menawi dipun raosaken pancen kirang ngajeni, asring dipun campur kaliyan tembung krama sawet. menawi dipun raos kirang ngajeni inggih ugi asring dipun campur tembung krama sawetara. Panganggenipun basa ngoko andhap menika kangge gineman ing antawisipun :

·         Sedherek ingkang langkung sepuh dhumateng sedherek ingkang langkung enem ingkang lankung inggil drajadipun.

·         Garwanipun priyayi dhumateng ingkang kakung.

·          Priyayi dhumateng priyayi menawi sampun raket.

Basa ngoko andhap saged kaperang dados :

a.      Antya Basa (wujudipun tembung ngoko saha krama inggil). Titikanipun :

·                  Aku, tetep boten ewah.

·      Kowe, kangge  tiyang ingkang dipun ajeni dipun ewahi dados panjenengan, ki raka, kangmas.

·      Ater-ater dak-, ko-, di- saha panambang -ku, -mu, -e, -ake boten ewah.

Tuladha :

a)      Mas, aku nyuwun ngampil kagungane buku sewengi wae.

b)      Ora, kangmas ki suwe ora ngetingal-ngetingal iku tindak ngendi?

c)      Wah, adhimas ki rada ngece. Genah wis pirsa bae kok mundhut pirsa.

b.      Basa Antya (wujudipun tembung ngoko, krama inggil saha krama). Titikanipun :

·                  Aku, tetep boten ewah.

·      Kowe, kangge tiyang ingkang dipun ajeni dipun ewahi dados panjenengan, ki raka,kangmas.

·      Ater-ater dak-, ko-, di- tetep boten ewah.

Tuladha :

a)      Mas, aku ora bisa nyaosi apa-apa marang panjenengan, kejaba mung bisa ndherek muji rahayu, muga-muga panjenengan saged remen, saha saged ngangsu kawruh sing migunani tumrap nusa saha bangsa.

b)      Dak arani sliramu dhek mau bengi saestu mriksani ringgit ana ing daleme Pak Lurah. Gek lampahe bae apa ya dhimas, teka gamesahae sedalu natas ngungkung bae, ora ana pedhot-pedhote.

C.    Basa Madya

Basa Madya menika basa wonten ing antawisipun basa ngoko saha krama. Wujudipun basa Madya inggih menika tembung Madya kaworan ngoko utawi krama. Basa Madya Ngoko biyasanipun taksih dipun damel dening tiyang wonten ing desa saha pegunungan.  Manut wujudipum, basa Madya dipun perang dados 3, inggih menika :

1.      Madya Ngoko

Basa Madya Ngoko, kanthi wujudipun tembung :

·         Madya (ater-ater saha panambang ngoko)

·         Ngoko

·         Dika, mang, samang

Titikanipun basa Madya Ngoko antawisipun :

·         Aku, dados kula

·         Kowé, dipun ewahi dados dika

·         Ater-ater tak- dipun ewahi dados kula

·         Ater-ater ko- dipun ewahi dados dika

·         Ater-ater di- boten ewah

Panganggenipun basa Madya Ngoko menika limrahipun :

·         Bakul padha bakul

·         Priyayi marang sor-sorane

Tuladha :

a)      Dika niku klebu beja, olehe panen pari mboten enten sing gabug, samang napake ta?

b)      Pundi woh-wohane sing becik-becik niku?

c)      Niku napa kirang becik?

2.      Madyantara
Basa Madyantara menika wujudipun tembung :

·         Madya (ater-ater saha panambang ngoko)

·         Ngoko

·         Kang slira (sampeyan), pangkate, sesebutan (peprenahan)

Titikanipun basa Madyantara :

·         Aku, diowahi dadi kula

·         Kowe, diowahi dadi sampeyan, samang

·         Ater-ater tak-, dipun ewahi dados kula

·         Ater-ater ko-, dipun ewahi dados samang, mang

·         Panambang -ku, dipun ewahi dados kula

·         Panambang -mu, dipun ewahi dados sampeyan, samang

·         Panambang -e tetep boten ewah

Ingkang ngangge basa Madyantara antawisipun :

·         Tiyang padesan marang tiyang sanes ingkang dipun anggep langkung sepuh utawi kangge kinurmatan.

·         Sami-sami priyayi ingkang sampun kulina.

·         Garwanipun priyayi marang ingkang kakung (menawi dereng kulina).

·         Priyayi marang sanak sepuh  ingkang langkung asor.

Tuladha :

a)      Sampeyan niku pripun ta mas, seprika-sepriki kok boten enten sudane.

b)      A migunakake Basa Madya Ngoko, B migunakake Basa Madya Krama.

A: “E, Yu nggéndhong lurik, ndika mandheg sedhela”.

B: “Napa, ajeng tumbas?”

A: “Wong ngendheg nèk mboten ajeng tuku ajeng napa?”

B: “Engga ta mang milih. Dagangan kula sae-sae”.

3.      Madya Krama

Basa Madya Krama menika wujudipun tembung :

·         Madya (ater-ater saha panambang ngoko).

·         Krama saha krama inggil.

·         Sampeyan, pangkat, sesebutan/peprenahan.

Titikanipun :

·         Aku, dipun ewahi dados kula.

·         Kowe, dipun ewahi dados sampeyan utawi samang.

·         Ater-ater tak-, dipun ewahi dados kula.

·         Ater-ater ko-, dipun ewahi dados samang, mang.

·         Ater-ater di-, tetep ora owah. 

Ingkang mingunakaken basa Madya Krama :

·         Sami-sami priyayi ingkang sampun kulina.

·         Garwanipun priyayi marang ingkang kakung (menawi dereng ngoko)

Tuladha :

a)      Mas, tinimbang sampeyan ngresula ngoten niku, mbok luwung ngenggar-enggar penggalih saha nyenyuwun teng Pangeran pinaringan gesang mulya, tentrem boten enten sambikala.

b)      A Ibune, B Kula.

A: “Wetonku tumbuk umur 33 taun, slametané apa wis kok pikir?”

B: “Rak siyos benjing tanggal 7, wusaha Rabingulakir ngajeng niki ta?”

A: “Iya”.

B: “Saniki tanggal ping 27, taksih kirang 10 dalu”.

A: “Rak ya wis cedhak”.

4. Basa Krama

1.      Krama Inggil

Bahasa krama inggil menika langkung ngurmati tiyang sanes, ugi dipun sebut basa krama.

Tuladhanipun :

a)      Bapak tindak dhateng Jakarta dinten Minggu.

b)      Pak Bagyo nembe mucal kelas sekawan.

c)      Pak Badrun mundhut sepatu.

d)     Eyang kakung nembe siram.

e)      Buku kula dipun asta Bu Guru.

Menawi dipun tingali, ukara wonten ing nginggil dipun ucapaken kanthi alus sanget, amargi menika wujud ngajeni utawi ngurmati antawisipun bapak, Pak Bagyo, Pak Badrun, eyang kakung saha bu guru.

 

2.      Krama Lugu

 Ukara basa Jawa ragam krama lugu menika ukara ingkang wonten ing lebetipun kasusun saking tembung-tembung basa Jawa Krama, ukara menika biyasanipun dipun ginakaken kangge mbasakaken dhiri kita piyambak.

E.     Basa Kedhaton

Basa Kedhaton inggih menika basa ingkang pangginakanipun namung wonten ing kedhaton. Dipun angge tumrap pra sentana saha abdining ratu wekdal seba ing ngarsanipun ratu.

Tuladhanipun :

a)      Punapi sira darbe kawasisan ingkang linuwih ?

b)      Jengandika punapi sampun mengertos pawartos puniki ?

Ewonipun basa kedhaton sanesipun :

·         nedha              =          mangan

·         puniku             =          iku

·         wonten            =          ana

·         punapi             =          apa

·         dhawak           =          dhewe

·         jengandika      =          kowe

·         siyos               =          sida

·         darbe              =          duwe

·         puniki             =          niki 

F.     Basa Kasar

Dipun ginakaken dening masarakat ing padintenan, menawi miturut basa menika migunakaken tembung-tembung ingkang kagolong kasar utawi boten sopan. Biyasanipun dipun ginakaken dening tiyang ingkang boten tau sinau undha usuking basa.

BAB III

PANUTUP

1. Dudutan

1. Unggah-ungguh Basa Jawa inggih menika adat sopan santun, tatakrama, tatasusila migunakaken Basa Jawa.

2.   Undha-usukipun Basa Jawa miturut unggah-ungguhipun menika saged kaperang dados 5, inggih menika basa ngoko, madya, krama, kedhaton saha kasar.

2. Pamrayogi

1.   Nalika damel makalah basa Jawa supados ningali pandamelan ukara ing basa Jawa ingkang trep.

2.   Migunakaken sumber ingkang cetha.

KAPUSTAKAN

• Suharti. 2001. Pembiasaan Berbahasa Jawa Krama dalam Keluarga Sebagai Sarana Pendidikan Sopan Santun. Makalah Konggres. Yogyakarta: Konggres Bahasa Jawa III.
• http//:www.jv.wikipedia.org
• http://bayuriyantoxiia2.blogspot.co.id/2012/11/unggah-ungguh-basa-jawa-unggah-ungguh.html